Lịch sử chùa Tây Phương và vẻ đẹp kiến trúc thời Lê

Bạn đã từng nghe đến lịch sử chùa Tây Phương một trong những ngôi chùa cổ kính và đẹp nhất miền Bắc? Vì sao nơi đây được ví như bảo tàng nghệ thuật điêu khắc Phật giáo Việt Nam? Lịch sử chùa Tây Phương có điều gì đặc biệt khiến du khách không thể bỏ qua?

Giới thiệu về Chùa Tây Phương

Nguồn gốc và quá trình hình thành

Chùa Tây Phương, tên chữ Sùng Phúc Tự, tọa lạc trên đỉnh đồi Câu Lâu, thôn Yên, xã Thạch Xá, huyện Thạch Thất, thành phố Hà Nội, cách trung tâm thủ đô khoảng 40km về phía Tây. Theo truyền thuyết, chùa được xây dựng từ thế kỷ 3, gắn với sự truyền bá Phật giáo vào Việt Nam, và liên quan đến nhân vật Cao Biền – Tiết độ sứ nhà Đường (864-868) với ý đồ chặn long mạch An Nam.

Tìm hiểu thêm: Khám phá khu di tích lịch sử Vàm Nhựt Tảo nơi ghi dấu lịch sử

Chùa Tây Phương được công nhận là Di tích lịch sử văn hóa quốc gia năm 1962 (Quyết định 313 VH/VP) và Di tích quốc gia đặc biệt năm 2014 (Quyết định 2408/QĐ-TTg). Năm 2013, 18 pho tượng La Hán và năm 2015, 34 pho tượng thời Tây Sơn được công nhận là Bảo vật Quốc gia, khẳng định giá trị nghệ thuật và lịch sử của chùa. Chùa nổi tiếng với kiến trúc chồng diêm hai tầng tám mái và hơn 70 pho tượng gỗ mít sơn son thếp vàng, là “bảo tàng tượng Phật” độc đáo.

Ý nghĩa tên gọi và vai trò tâm linh

Tên “Sùng Phúc Tự” mang ý nghĩa “chùa của phúc đức”, thể hiện mong ước về sự an lành và thịnh vượng. Tên “Tây Phương” xuất phát từ cõi Tây Phương Cực Lạc tịnh độ của Phật A Di Đà, biểu tượng cho sự giải thoát và an lạc trong Phật giáo. Người dân địa phương gọi chùa là “chùa Tây”, giản dị nhưng gần gũi.

Chùa nằm trên đồi Câu Lâu, cao khoảng 50m, lưng tựa núi, mặt hướng đồng bằng, phù hợp quan niệm phong thủy phương Đông, tạo không gian thanh tịnh giữa núi non thơ mộng.

Thời điểm hợp lý khi đến tham quan Chùa Tây Phương

Thời điểm lý tưởng để tham quan Chùa Tây Phương là mùa xuân (tháng 1-3 âm lịch), đặc biệt từ 6-10/3 âm lịch, khi lễ hội chùa diễn ra sôi nổi với nghi thức Mộc Dục, cúng Phật, và các trò chơi dân gian như kéo co, đấu vật, rối nước. Khí hậu mùa xuân mát mẻ, cảnh sắc núi non tươi xanh, phù hợp để vãn cảnh và cầu an. Tuy nhiên, cần tránh cuối tuần trong lễ hội để giảm chen lấn.

Mùa thu (tháng 9-11) là thời điểm thấp điểm, thời tiết dễ chịu, ít đông đúc, lý tưởng để chiêm bái và ngắm kiến trúc chùa. Mùa hè (tháng 5-8) nóng bức, nhưng cây cối um tùm, tạo bóng mát. Buổi sáng sớm (6:00-9:00) hoặc chiều muộn (15:00-18:00) giúp tránh đông và tận hưởng không gian thanh tịnh. Mùa đông (tháng 12-2) se lạnh, thích hợp cho những ai yêu thích không khí trầm mặc.

Các địa điểm tham quan tại Chùa Tây Phương

Kiến trúc chùa và các công trình chính

Chùa Tây Phương có kiến trúc kiểu chữ Tâm, gồm ba tòa song song: Tiền đường, Trung đường, và Thượng điện, xây trên sườn đồi Câu Lâu, tạo thế tựa núi, hướng đồng bằng. Mỗi tòa có hai tầng mái chồng diêm, tám mái cong vút, lợp ngói mũi hài cổ, mặt dưới là ngói lót ngũ sắc như áo cà sa. Các đầu đao mái gắn tứ linh (rồng, lân, quy, phượng) bằng đất nung, diềm mái chạm lá triện cuốn, hoa sen, rồng phượng, thể hiện kỹ thuật điêu khắc tinh xảo thời Lê Trung Hưng. Tường chùa xây bằng gạch Bát Tràng nung đỏ, để trần, cột gỗ kê trên đá tảng khắc cánh sen, tạo vẻ mộc mạc mà trang nghiêm.

Các công trình chính bao gồm:

• Tam quan hạ và Tam quan thượng: Từ chân đồi, du khách leo 239 bậc đá ong để đến Tam quan hạ, rồi tiếp tục lên Tam quan thượng cổng chính vào chùa, mang phong cách kiến trúc truyền thống.
• Miếu Sơn Thần: Nằm bên trái chùa, thờ thần núi và Đức Ông, có kiến trúc gỗ lợp ngói khiêm tốn.
• Chùa chính: Gồm Tiền đường (bái đường), Trung đường (trung điện), và Thượng điện (hậu cung), kết nối thành chữ Tam. Tiền đường là nơi lễ bái, Trung đường thờ Phật A Di Đà, Thượng điện thờ Phật Thích Ca và Tam Thế Phật.
• Nhà Tổ và Nhà Mẫu: Nhà Tổ thờ các vị sư tổ, Nhà Mẫu thờ Mẫu Liễu Hạnh, xây kiểu 3 gian hai dĩ, kết cấu “vì kèo giá chiêng” và “chồng rường”, chạm khắc hoa lá, đao mác.
• Nhà khách: Nằm bên phải chùa, gồm 7 gian, là nơi nghỉ chân cho du khách.

Khuôn viên chùa có cây đại cổ thụ hàng trăm năm, phủ rêu phong, tạo không gian trầm mặc. Sân chùa thoáng đãng, ánh sáng tự nhiên rọi vào, mang lại cảm giác thanh tịnh.

Cổ vật và giá trị nghệ thuật

Chùa Tây Phương được ví như “bảo tàng tượng Phật” với hơn 70 pho tượng gỗ mít sơn son thếp vàng, chủ yếu từ cuối thế kỷ 18, một số từ giữa thế kỷ 19. Các pho tượng là kiệt tác điêu khắc, thể hiện cảm xúc sống động và trình độ kỹ thuật cao. Nổi bật nhất là:

• 18 tượng La Hán: Được công nhận Bảo vật Quốc gia năm 2013, mỗi pho tượng khắc họa cung bậc cảm xúc “hỉ, nộ, ái, ố”, từ trầm tư đến đau khổ, phản ánh triết lý nhân sinh.
• Bộ Tam Thế Phật: Tượng Phật Quá khứ, Hiện tại, Vị lai, có niên đại đầu thế kỷ 17, với y phục gấp nếp đơn giản, tư thế tọa thiền uy nghiêm.
• Bộ Di Đà Tam Tôn: Gồm Phật A Di Đà, Quan Âm Bồ Tát, và Đại Thế Chí Bồ Tát, mang phong cách thời Lê Trung Hưng.
• Tượng Tuyết Sơn: Khắc họa Phật Thích Ca trong giai đoạn tu khổ hạnh, gầy guộc, mắt trũng sâu, chìm trong suy tưởng, là tác phẩm độc đáo.
• Tượng Kim Cương và Hộ Pháp: Cao khoảng 3 m, trang nghiêm, bảo vệ chùa.

Các bức phù điêu, cuốn, xà lách chạm khắc hoa sen, lá đề, rồng phượng, hổ phù, thể hiện nghệ thuật trang trí truyền thống. Chùa lưu giữ hai tấm bia cổ, dù chữ mờ, là tư liệu quý về lịch sử. Năm 1960, nhà thơ Huy Cận đã sáng tác bài thơ “Các vị La Hán chùa Tây Phương”, ca ngợi vẻ đẹp tâm linh và nghệ thuật của chùa.

Những điều cần lưu ý khi tham quan Chùa Tây Phương

Chuẩn bị hành trang và phương tiện di chuyển

Chùa Tây Phương cách trung tâm Hà Nội khoảng 40km, thuận tiện di chuyển từ các điểm du lịch như Chùa Thầy (10km) hoặc Lăng Hồ Chí Minh (40 km). Du khách cần lưu ý:

• Xe buýt: Tuyến số 89 (Yên Nghĩa – Thạch Thất – Bến xe Sơn Tây), xuống điểm dừng Chùa Tây Phương, cách chùa 2 km, đi xe ôm (10.000-15.000 VNĐ) hoặc đi bộ. Giá vé xe buýt 7.000-15.000 VNĐ.
• Phương tiện cá nhân: Đi theo đường Trần Duy Hưng – Đại lộ Thăng Long, đến ngã tư Thạch Thất – Quốc Oai, rẽ trái, đi 5 km đến ngã tư Thạch Xá, rẽ trái 4-5 km là đến chùa. Phí gửi xe: 5.000-10.000 VNĐ.
• Taxi/xe công nghệ: Grab, Be, hoặc taxi Mai Linh (024.38.61.61.61), giá từ Hà Nội đến chùa khoảng 400.000-500.000 VNĐ.
• Hành trang cần thiết: Mặc trang phục kín đáo (áo dài tay, quần/váy qua gối), mang giày thể thao để leo 239 bậc đá ong. Chuẩn bị lễ chay (hoa, nhang, xôi, oản), tránh lễ mặn. Mang mũ, kem chống côn trùng vì hai bên bậc thang có cây cối. Chùa mở cửa từ 6:00 đến 18:00, giá vé 10.000 VNĐ/người (chưa gồm gửi xe). Kết hợp tham quan Chùa Thầy, Chùa Mía, hoặc Hoàng Long Resort gần đó.

Tôn trọng không gian tâm linh

Để giữ sự trang nghiêm, du khách cần tuân thủ:

• Quy tắc tham quan: Đi nhẹ, nói khẽ, không xả rác, không chạm vào tượng Phật hoặc đồ thờ cúng. Thắp nhang tại lư hương ngoài sân, không thắp trong điện để tránh hỏa hoạn, vì chùa chủ yếu bằng gỗ. Không chụp ảnh trong điện thờ.
• Nghi thức lễ bái: Vào chùa qua cửa bên, không đi cửa chính giữa. Dâng lễ chay tại Tiền đường, cầu khấn tại Trung đường và Thượng điện. Cúng dường vào hòm công đức. Tránh chen lấn, giữ thái độ cung kính.
• An toàn cá nhân: Lễ hội (6-10/3 âm lịch) rất đông, cần bảo quản tư trang, không nhờ người lạ xách đồ để tránh mất mát. Tuân thủ hướng dẫn của Ban Quản lý chùa.

Ý nghĩa lịch sử của Chùa Tây Phương

Trung tâm tín ngưỡng và văn hóa

Chùa Tây Phương là biểu tượng của Phật giáo Việt Nam, phản ánh sự giao thoa tư tưởng Phật – Lão – Nho thời Lê Trung Hưng. Với kiến trúc hai tầng tám mái, ô cửa tròn biểu tượng âm dương ngũ hành, chùa đánh dấu sự chuyển biến tư tưởng từ cuối Lê Sơ sang nhà Mạc và Lê Trung Hưng. Chùa thờ Phật Thích Ca, A Di Đà, Quan Âm, và 18 La Hán, mang ý nghĩa cầu bình an, giải thoát, và giác ngộ. Lễ hội chùa Tây Phương (6-10/3 âm lịch) với nghi thức Mộc Dục, cúng Phật, và trò chơi dân gian như kéo co, rối nước, thể hiện văn hóa xứ Đoài.

Chùa lưu giữ hơn 70 pho tượng, trong đó 34 pho thời Tây Sơn là Bảo vật Quốc gia, là nguồn tư liệu quý cho nghiên cứu nghệ thuật điêu khắc Việt Nam thế kỷ 18-19. Các phù điêu, hoa văn trên cốn, xà, và mái chùa phản ánh trình độ kỹ thuật và thẩm mỹ thời bấy giờ. Chùa được ví như “bảo tàng sống”, gìn giữ di sản văn hóa dân tộc.

Vai trò trong đời sống cộng đồng

Chùa Tây Phương là điểm đến tâm linh quan trọng, thu hút du khách cầu sức khỏe, bình an, và hạnh phúc, đặc biệt trong mùa lễ hội. Chùa góp phần bảo tồn văn hóa qua kiến trúc, tượng Phật, và các nghi lễ truyền thống. Với vị trí trên đồi Câu Lâu, chùa mang lại không gian thanh tịnh, giúp du khách tạm quên nhịp sống hối hả.

Chùa thúc đẩy du lịch tâm linh, kết nối với các điểm như Chùa Thầy, Chùa Mía, và Lăng Hồ Chí Minh, tạo hành trình khám phá Hà Nội đa dạng. Lễ hội chùa Tây Phương không chỉ là dịp hành hương mà còn là cơ hội giao lưu văn hóa, gắn kết cộng đồng. Chùa cũng tạo việc làm cho người dân địa phương qua các dịch vụ như bán lễ, gửi xe, và hướng dẫn du lịch.

Link bài khác: Những di tích lịch sử ở Hà Nội mang đậm hồn dân tộc

Lịch sử chùa Tây Phương không chỉ ghi dấu quá trình phát triển của Phật giáo mà còn lưu giữ nhiều giá trị nghệ thuật độc đáo. Với kiến trúc gỗ cổ và bộ tượng La Hán trứ danh, chùa là điểm đến tâm linh đặc biệt giữa vùng núi Thạch Thất. Hãy một lần khám phá lịch sử chùa Tây Phương để cảm nhận vẻ đẹp văn hóa sâu sắc của dân tộc.