Trong chương trình Ngữ văn cũng như thực tiễn viết lách sáng tạo, tùy bút và tản văn là hai thể loại văn học phi hư cấu quan trọng. Tuy nhiên, không ít người học, kể cả những cây bút mới vào nghề, vẫn gặp khó khăn trong cách phân biệt tùy bút và tản văn. Vậy hai thể loại này khác nhau như thế nào? Bài viết dưới đây sẽ giúp bạn hiểu rõ bản chất, đặc điểm, cũng như cách phân biệt giữa tùy bút và tản văn một cách chính xác và dễ nhớ.
Tìm hiểu khái niệm tùy bút và tản văn là gì?
Để hiểu cách phân biệt tản văn tùy bút, trước hết chúng ta cần nắm được khái niệm cơ bản của từng thể loại văn học.
Tùy bút là một thể loại ký, mang tính chất ghi chép lại những suy nghĩ, cảm xúc của người viết khi trải nghiệm thực tế một sự kiện, một con người hay một cảnh vật cụ thể nào đó. Tùy bút thường xuất phát từ cái tôi trữ tình, có chất suy tưởng và cảm xúc sâu sắc. Nó thể hiện rõ dấu ấn cá nhân, nhưng vẫn gắn liền với một hoàn cảnh, thời điểm cụ thể.
Tản văn là một thể loại văn xuôi ngắn, mang tính tự do cao. Người viết tản văn có thể bàn về bất kỳ điều gì – từ một tách cà phê buổi sáng, một kỷ niệm cũ, đến một triết lý sống. Tản văn không bị bó buộc về thời gian, không gian hay kết cấu chặt chẽ, mà chủ yếu là cảm xúc, lối suy nghĩ tự do, phong phú.
=> Như vậy, cách phân biệt ký tản văn và tùy bút trước tiên nằm ở chỗ: tùy bút là dạng ký báo chí hoặc văn học, còn tản văn thiên về văn cảm xúc và triết lý sống.
>>>Tìm hiểu thêm: Hướng dẫn cách phân biệt ngôi kể trong văn học chi tiết
Đặc điểm nghệ thuật và nội dung của tùy bút và tản văn
Sau khi hiểu khái niệm, bạn cần biết rõ các đặc điểm để dễ dàng nhận diện và phân biệt tùy bút và tản văn qua tác phẩm thực tế.
Đặc điểm của tùy bút
- Mang tính chất ghi chép thực tế, có thể là con người, sự kiện, phong cảnh...
- Có cái tôi trữ tình sâu sắc, thể hiện góc nhìn cá nhân rõ nét.
- Cấu trúc tương đối linh hoạt, nhưng vẫn gắn với một trục thời gian – không gian cụ thể.
- Thường sử dụng hình ảnh thực tế, dẫn chứng cụ thể để tăng tính chân thực.
Ví dụ: Tùy bút “Người lái đò sông Đà” của Nguyễn Tuân là minh chứng rõ nét về một tác phẩm tùy bút xuất sắc, ghi lại chân dung người lao động Tây Bắc qua cái nhìn nghệ thuật độc đáo.
Đặc điểm của tản văn
- Không gắn với một sự kiện cụ thể, chủ đề tự do, có thể chỉ là một dòng cảm xúc hoặc ý tưởng bất chợt.
- Cái tôi cá nhân thể hiện nhẹ nhàng, thiên về cảm xúc, chiêm nghiệm, triết lý sống.
- Không cần dẫn chứng cụ thể hay hoàn cảnh rõ ràng.
- Cấu trúc tản mạn, tự nhiên, nhiều khi giống như những đoạn nhật ký cảm xúc.
Ví dụ: Những bài tản văn của Nguyễn Nhật Ánh, Phạm Lữ Ân… thường thể hiện những chiêm nghiệm nhẹ nhàng về tuổi trẻ, cuộc sống.
=> Từ đó, ta thấy rằng cách phân biệt thể loại tùy bút và tản văn chủ yếu dựa vào tính chất hiện thực, mục tiêu biểu đạt và kết cấu bài viết.
So sánh trực tiếp cách phân biệt tản văn với tùy bút
Để dễ ghi nhớ và ứng dụng vào thực tế, bảng so sánh dưới đây sẽ tóm tắt các tiêu chí giúp bạn cách phân biệt văn bản tùy bút và tản văn một cách cụ thể:
| Tiêu chí | Tùy bút | Tản văn |
| Thể loại | Thuộc nhóm văn ký | Thuộc nhóm văn xuôi tự do |
| Tính chất hiện thực | Có yếu tố thực tế rõ ràng | Tự do, phi thực tế cụ thể |
| Mục đích | Ghi chép sự kiện + biểu cảm | Biểu đạt cảm xúc, suy tư, chiêm nghiệm |
| Cái tôi tác giả | Rõ nét, sắc sảo, có sự “phô diễn” nghệ thuật | Nhẹ nhàng, sâu lắng, thiên về tự sự |
| Kết cấu | Có bố cục tương đối | Rất tự do, tản mạn |
| Ví dụ nổi bật | "Hà Nội ba mươi sáu phố phường" (Thạch Lam) | "Thương nhau để đó" (Phạm Lữ Ân) |
=> Dựa trên bảng này, người học có thể nắm chắc cách phân biệt thể loại tản văn và tùy bút trong các đề thi, bài phân tích hoặc khi tự viết.
Lưu ý khi vận dụng và cách phân biệt trong thực tế học và viết văn
Việc phân biệt tùy bút và tản văn không chỉ dừng lại ở lý thuyết mà còn rất cần thiết trong thực hành phân tích văn học hoặc sáng tác.
Trong đề thi Ngữ văn: Khi đề bài yêu cầu xác định thể loại văn bản, bạn cần chú ý xem văn bản có yếu tố sự kiện thực tế, người thật, việc thật không – nếu có, khả năng là tùy bút. Nếu không có mà chỉ là cảm nghĩ trôi chảy thì nhiều khả năng là tản văn.
Khi viết sáng tạo: Nếu bạn muốn ghi lại một trải nghiệm cụ thể – ví dụ, lần đi Đà Lạt gặp mưa – bạn đang viết tùy bút. Nhưng nếu bạn chỉ dùng mưa như biểu tượng để nói về tâm trạng, không kể cụ thể chuyện gì xảy ra, đó là tản văn.
Trong học tập và nghiên cứu: Hiểu rõ cách phân biệt giữa tùy bút và tản văn giúp học sinh tránh nhầm lẫn trong phân tích văn bản, đặc biệt khi làm bài thi hoặc thuyết trình về tác phẩm văn học.
Luyện viết hằng ngày: Nếu bạn là cây bút trẻ yêu thích viết lách, phân biệt rõ thể loại sẽ giúp bạn chọn đúng giọng văn, bố cục và cách thể hiện cảm xúc phù hợp với mục tiêu bài viết.
>>>Tìm hiểu thêm: Cách phân biệt iPhone thật và giả đơn giản, nhanh chóng
Việc nắm chắc cách phân biệt tùy bút và tản văn sẽ giúp người học tự tin hơn khi đọc hiểu văn bản, làm bài thi và luyện viết. Dù cùng thuộc dạng văn tự sự - trữ tình, nhưng mỗi thể loại lại có đặc điểm riêng biệt, từ nội dung đến hình thức thể hiện. Càng hiểu rõ, bạn càng dễ cảm nhận văn chương một cách trọn vẹn và sâu sắc hơn.
